Publicatie
Verduurzamingsstrategieën voor open leermaterialen
Steeds meer docenten maken, delen en hergebruiken open leermaterialen. In veel gevallen start dit met een project, al dan niet
7 december 2022
Michiel de Jong is onderzoeker, trainer en projectmanager Open Education aan TU Delft. Als lid van de zone Naar digitale (open) leermaterialen werkt hij mee aan een project dat zich richt op het stimuleren van hergebruik van open tekstboeken.
Om te beginnen, wat is een open tekstboek?
“Een open tekstboek is een voorbeeld van een open leermateriaal, of open educational resource*. Een tekstboek onderscheidt zich van andere open leermaterialen doordat het een gepubliceerd referentiewerk is, met herkenbare identifiers zoals een ISBN-nummer. Het boek kan ook verrijkt zijn met multimediale toepassingen. Het hoeft dus niet uit alleen maar tekst te bestaan.”
En waarom is het nodig om het hergebruik ervan te stimuleren?
“In het algemeen biedt de transitie van commercieel lesmateriaal naar digitaal open lesmateriaal grote kansen. Lesmateriaal dat voor iedereen toegankelijk is, om te gebruiken en te bewerken. Commercieel lesmateriaal biedt die mogelijkheden niet. Uitgeverijen hebben de macht over commercieel lesmateriaal omdat zij doorgaans copyrighthouder van dit lesmateriaal zijn. Dat is best gek, de uitgeverij is copyrighthouder van kennis die afkomstig is van een ander (de schrijver/s van het lesmateriaal). Digitaal open lesmateriaal kan die scheve relatie doorbreken.
Voor instellingen is de adoptie van open tekstboeken een aanzienlijk voordeliger financieringsmodel voor de onderwijscollectie. Maar dat is wellicht wat abstract, ik noem daarom ook een aantal praktische overwegingen voor docenten en onderwijsinstellingen om te gaan werken met open leermaterialen. De eerste is die van bewerkbaarheid. Open tekstboeken geven een docent de mogelijkheid om lesboeken aan hun eigen manier van lesgeven aan te passen. Waarom? Omdat de copyright licentie van open tekstboeken het toelaat voor iedereen om het te bewerken en opnieuw te verspreiden.
De docent kan zo in principe uit diverse tekstboeken de ideale mix samenstellen die aansluit bij de didactische visie van de docent. En de docent kan daar ook zelf gemaakt lesmateriaal aan toevoegen. In plaats van zoals nu nog het geval is; de docent die lessen aanpast aan het boek van een commerciële partij. Daardoor moeten studenten vaak verschillende boeken aanschaffen, waar slechts een deel van wordt gebruikt.
Een tweede overweging is die van beschikbaarheid. Open tekstboeken zijn vanaf dag één toegankelijk voor alle studenten. Open tekstboeken zijn niet afhankelijk van levertijden, voorraden die op zijn, te late bestellingen etc. Zodra het tekstboek online beschikbaar is, kunnen de studenten de publicatie raadplegen. Dat neemt veel onrust weg in de collegezaal. Het kan namelijk nog wel eens voorkomen dat tijdens de eerste weken van een nieuw blok slechts een fractie van alle studenten alle literatuur bij zich heeft, omdat bepaalde boeken moeilijk leverbaar zijn door de uitgever.
Voor studenten speelt ook nog een kostenaspect mee. Heb je een beperkt deel van een prijzig boek van de literatuurlijst maar tien weken van de hele opleiding nodig, dan is dat voor veel studenten toch een reden om op zoek te gaan naar een alternatief. Een alternatief dat vaak niet zo compleet is als het boek, waardoor die student een achterstand krijgt op de student die het boek wél heeft.
De derde praktische overweging ligt op het gebied van erkenning en waardering. Door met open tekstboeken te werken, krijgen docenten ook de kans om hun onderwijsvisie te publiceren. En zo bij te dragen aan de kennisontwikkeling en -deling. Onderwijs geven biedt zo voor docenten, die in hun andere uren vaak een aanstelling hebben als onderzoeker, de mogelijkheid om te publiceren. Er ontstaat in het hoger onderwijs een cultuur van publicatie en creatie, die het onderwijs aan universiteiten en hogescholen meer status geeft.
Op papier lijkt het een ideale situatie, onderwijs waarbij we gebruik maken van open tekstboeken. Toch blijkt dat de transitie niet vanzelf plaatsvindt. We moeten erkennen dat docenten overbelast zijn. En dat de overstap naar een open tekstboek behoorlijk complex is. Voor docenten is het vaak erg abstract.
Hoe kunnen we dus aan de achterkant die abstractie en complexiteit aanpakken, zodat de docent aan de voorkant op laagdrempelige wijze kan instappen? Dat is waar ons project voor het stimuleren van hergebruik van open tekstboeken over gaat. We hebben opeenvolgend vier activiteiten benoemd:
De eerste activiteit in dit project is van inventariserende aard. Hoeveel open tekstboeken zijn er überhaupt en waar gaan ze over? Voor die actie hebben we twee projectmedewerkers kunnen aanstellen. Inmiddels zijn op vier platforms (Open Stax, Open Textbook Library, Unglue.it en DOAB) ongeveer 16.000 boeken geïdentificeerd, deze zijn in een overzicht geplaatst. We hebben zo’n 90 tot 95% van de tekstboeken kunnen beschrijven op auteur, titel, ISBN, onderwerp en keywords.
De volgende stap die we zetten is deze collectie open tekstboeken, vergelijken met de ‘reguliere’ onderwijscollecties van de instellingen die deelnemen aan de zone Digitale leermaterialen. Die vergelijking zal, voor het eerst in Nederland, concrete inzichten opleveren over open tekstboeken in vergelijking met reguliere onderwijscollecties. Zijn er bepaalde onderwerpen waar veel open tekstboeken over bestaan, en over welke onderwerpen of vakken juist niets?
Dit onderstreept de meerwaarde van het Versnellingsplan. In plaats van de eigen instelling te bestuderen, onderzoeken we een heel diverse collectie van leerboeken voor hogescholen en universiteiten. Dat zorgt écht voor verrijking van het project. De diversiteit aan inzichten zal zorgen voor een completere oplossing. Eind oktober zal de inventarisatie gereed zijn, ik praat jullie dan graag bij!”
* Definitie: Open educational resource: teaching, learning and research materials in any medium – digital or otherwise – that reside in the public domain or have been released under an open license that permits no-cost access, use, adaptation and redistribution by others with no or limited restrictions (UNESCO, 2019).
Deel deze pagina
Steeds meer docenten maken, delen en hergebruiken open leermaterialen. In veel gevallen start dit met een project, al dan niet
Het speelveld van digitale leermaterialen is complex en kent verschillende belanghebbenden zoals uitgevers en instellingen. Tussen 2012 en 2020 voerde SURF
Werken met open leermaterialen heeft meer impact op een instelling dan alleen op docenten en het onderwijsproces. Heeft jouw instelling
Relatie leermateriaal en leeruitkomsten Stel: je bent docent bij de bachelor Pedagogische wetenschappen. Je wilt peer feedback organiseren binnen je